सामान्य(वि)ज्ञान – 1: शरीराचा मालक आत्मा, त्याचे गुण,हेतू आणि शरीराचे वागणे (Soul, Purpose and Body Behaviour)

राजा विक्रमाच्या दरबारात आज कळसूत्री बाहुल्यांचा खेळ झाला, राज्यातून निवडलेल्या गुणवंत लहान मुलांसाठी हा बाहुल्यांचा पपेट शो झाला. कलाकाराने इतक्या सुंदर बाहुल्या आणल्या होत्या आणि त्यांचा वापर करून इतक्या सुंदर पद्धतीने गोष्टी सांगितल्या कि बस्स. त्या बाहुल्यांचे चालणे, फिरणे, नाचणे, उडी मारणे , निघून जाणे दाखवताना तो कलाकार योग्य त्या बाहुलीचे दोर त्याच्या हातातल्या दोरीने इतके सुंदर पद्धतीने खालीवर करे आणि त्याने ती बाहुली त्यानुसार खालीवर होई हे फारच भारी होते. बालगोपाळांनीच काय तर मोठ्यांनीही खूप आनंद घेतला. विक्रम हाच विचार करता करता जंगलाची वाट चालत होता.. आनंदाने टाळ्या पिटणाऱ्या बाळ – गोपाळांची चित्रे त्याला आनंदित करत होती.. तो  वेताळाच्या झाडापर्यंत पोहोचतो न पोहोचतो तोपर्यंत वेताळाने नेहमीप्रमाणे त्याच्या खांद्याचा ताबा घेऊनही टाकला होता..

“काय रे विक्रमा, हि तुझी बाळगोपाळांना गोष्टी सांगायची पद्धत फारच भारी आहे, काय त्या त्यांच्या उड्या, काय त्या त्यांच्या टाळ्या, काय तो माहोल.. वा वा वा.. पण काय रे विक्रमा या कलाकाराने जशी आपल्याला हवी तो गोष्ट, हव्या त्या बाहुली कडून हवी तशी करून घेतली, तसं कायमच आपला हेतू साध्य करून घेण्यासाठीच काम करणारा कोणी कलाकार, कारभारी असतो कारे आपल्या आजूबाजूला, तुम्हा माणसांच्या मध्ये? तोच आपल्याला हव्या त्या गोष्टी करत असतो, पण दिसत मात्र नसतो, सगळं करून सवरून पुन्हा नामनिराळा. आणि तू नं जरा काळजी घे..फार फिलॉसॉफिकल, अध्यात्मिक उत्तर देऊ नकोस, सोप्या भाषेत उत्तर दे नाहीतर तुझ्या डोक्याची १०० शकलं करण्याचा हेतू मी साध्य केलाच म्हणून समज.. “

“होय वेताळा, असा कलाकार आपल्या सर्व बाजूला असतो पण त्याचं अस्तित्व कळतं ते त्याने करून घेतलेल्या कामामुळे. विजेचा दिवा लागला म्हणजे तिथे वीज आहे याची खात्री पटते त्याच प्रमाणे प्राणिमात्रांच्या, मनुष्यांच्या वागण्या, बोलण्या, राहण्या वरून तो त्या प्राण्यांच्या शरीरात असतो हे सिद्ध होतं, तो नसता तर ते प्राणी म्हणजे हाडं आणि मास एवढेच राहिले असते.. क्रिया काहीच झाली नसती, त्या माणसांना आणि प्राण्यांना नॉन लिविंग म्हणजे निर्जीव  मानावं लागलं असतं.. “

“विक्रमा तुझा रोख जीव(consciousness) म्हणजेच आत्मा किंवा मन असल्या केवळ जाणिवेलाच कळणाऱ्या आणि पदार्थ विज्ञानाने किंवा फिजिक्स ने कधीच फारशा न मानलेल्या गोष्टीकडे आहे की काय? “

“होय वेताळा, आत्मा हा शब्द आपण फार अध्यात्मिक पद्धतीने वापरतो, तो अमर असतो, एका शरीरातून दुसऱ्या शरीरात जातो, त्याचे अस्तित्व बोटाने शरीरातल्या एका ठिकाणी दाखवता येत नाही.. पण जो पर्यंत माणसाच्या शरीरात तो असतो तो काहीतरी करतच असतो कि..त्याच्याबद्दल कोणीच फारसं बोलत नाही.. पण प्रशस्तपाद ऋषींनी  पदार्थ धर्म संग्रह मध्ये किंवा त्या आधी ऋषी कणादांनी वैशेषीक सूत्रांमध्ये आत्मा हे नऊ द्रव्यांमधले एक द्रव्य मानले आहे, त्याचे वर्णन फारच छान पणे केलेले आहे..तो कसा असतो, काय करतो आणि कसे करवून घेतो याचे सुंदर वर्णन केले आहे “

“बघ हं विक्रमा फार क्लिष्ट आणि अध्यात्मिक नको, सोपं सांग सुरुवातीला..  “

“हे बघ  आपल्या आजूबाजूला अनेक सजीव म्हणजे माणसे, झाडे, प्राणी, पक्षी आहेत म्हणजे त्यांना चालवणारे अनेक आत्मे(souls) आपल्या आजूबाजूला आहेत. त्यांचा एक गटच, एक ग्रुपच आपल्या भोवती आहे.

[आत्मत्वाभिसम्बन्धादात्मा । Atma is that which belong to the class Atma.”]

“विक्रमा या तुझ्या म्हणण्याला काय आधार? कुठून घेतली आहेस हि माहिती ? “

“वेताळा ४ थ्या शतकात प्रशस्तपाद ऋषींनी लिहिलेल्या प्रशस्तपाद भाष्य या ग्रंथात हे आत्म्याचे गुण दिले आहेत तेच मी सांगतोय. या ग्रंथात तत्वज्ञानापेक्षा आत्मा हे एक द्रव्य असून ते काय असते, काय करते आणि कसे ओळखावे याची माहिती दिली आहे. तो आत्मा अतिशय सूक्ष्म असून  किंवा तरल असून तो ज्ञानेंद्रियांना म्हणजे डोळे, कान, नाक, त्वचा या सेन्स ऑर्गन्स ना थेट कळत नाही. पण त्याचे अस्तित्व मात्र ज्ञानेंद्रियांच्या सहाय्याने जाणून घेता येते. उदाहरणार्थ, कोणी कुऱ्हाडीने लाकूड तोडत असल्यास त्या तोडण्याच्या आवाजामुळे ‘कुणीतरी’ ते लाकूड  तोडण्याची क्रीया करीत आहे हे कळते. हा ‘कुणीतरी’ म्हणजेच आत्मा.१”

“मग विक्रमा, आपली बॉडी म्हणजे शरीर हाच आत्मा नसतो?  ”

“नाही. म्हणजे बघ एखादा  आवाज होणे याचा आपण विचार करतो तेव्हा तो आवाज  कोणीतरी करतोय असा आपण निष्कर्ष काढतो. आपले पार्थिव शरीर(body ) किंवा ज्ञानेंद्रिये(sense organs) ही अबुद्ध किंवा अजाण असल्यामुळे त्यांना हि जाणीव नसते, काहीही कळत नसते २ हा आवाज कोण करतोय हा विचार आपले शरीर करत नाही. आपले शरीर हे एखाद्या घड्याप्रमाणे, मातीच्या हंड्याप्रमाणे  असल्याने त्याला जाणीव नसते, सेन्स नसतो,  कारण मेलेल्या माणसाला सुख दुःख काहीही कळत नसतं ३. याशिवाय आपल्या ज्ञानेंद्रियांना (sense organs ) लाही हे कळत नसतं कारण ज्ञानेंद्रियांचा नाश झाला, ती बिघडली  किंवा त्यांच्या संपर्कात वस्तू राहिली नाही तरीही आपल्याला त्या वस्तूसंबंधातली स्मृती असतेच. या बरोबरच ज्ञानेंद्रिये ही निव्वळ उपकरणे (instruments) असल्याने त्यांच्यातही जाणीवेचा अभाव असतो.४”

“एखादं  उदाहरण दे बरं विक्रमा याचं “

“हो. म्हणजे आपण एखाद्या बासरीचा सुंदर आवाज ऐकला आणि ती बासरी नंतर तिथं नसली, तो आवाज येणं बंद झालं , तो आवाज कानाला ऐकू येत नसला तरी तो बासरी वादनाचा आवाज कानात साठून राहतो तो या आत्म्यामुळेच.  शिवाय या बासरी वादनाच्या वेळी आपण आपलं मन कानात आणून बासरीवादन ऐकलं तरीही आपलं मन हे प्रत्यक्ष ऐकतानाच आपल्याला ऐकण्यात मदत करतं पण शेवटी त्याच्या आठवणी मात्र आपण कधीही काढून त्या आठवणीत रमतो म्हणजे आत्मा हा मनही नाही.५ त्यामुळे जाणीवेचा, आवडी निवडीचा, आठवणी काढून त्यात रमायचा   संबंध आपण केवळ आत्म्याशीच लावू शकतो. दुसऱ्या आत्म्यालाही आपण जाणीवेच्या माध्यमातून जाणून घेऊ शकतो. म्हणजे एक रथ जातोय किंवा एखादी गाडी जातेय. तर ती कोणीतरी चालवतंय हे कळतं. गाडीच्या  हालचालीच्या माध्यमातून आपल्याला त्या गाडी चालवणाऱ्या हुशार ड्रायव्हर ची जाणीव होते. त्याचप्रमाणे आपल्या शरीराचाही एक हुशार सारथी किंवा ड्रायव्हर   असून तो शरीरातील सर्व हालचाली घडवून आणण्याबरोबरच त्यांना थांबवूही शकतो आणि त्याच्यात हव्या त्या गोष्टी घेण्याची व नको त्या गोष्टी टाळण्याची प्रवृत्ती असते. या बुद्धिमान चालकाचे अस्तित्व आपल्याला श्वास-उच्छवास(breathing)  इत्यादि क्रियांमधूनही जाणवते. ६ आपण झोपलेले असतो तेव्हा आपला श्वास उच्छवास कोणीतरी चालूच ठेवतो  तो कोणीतरी म्हणजे आपला आत्मा.”

“अरे पण विक्रमा श्वसनातून आत्म्याचे अस्तित्व कसे सिद्ध होते? “

“वेताळा , आपल्या शरीरात असणाऱ्या प्राण, अपान, उदान, समान इत्यादी वायूंचे काम सतत चालू राहावे यासाठी हा आत्माच सतत बाहेरून हवा घेऊन ती शरीरात फुंकत राहतो.  ७ एखादा हवेचा पंप चालू असावा तसा आपला आत्मा हा स्वतः होऊन हवा भरत राहतो आपल्या शरीरात. “

(courtesy: www(dot)shutterstock(dot)com)

“काहीतरी युनिक, वेगळं ऐकल्यासारखं सारखं वाटतंय, अगदी जवळचं वाटतंय, अजून सांग बरं या आत्म्याविषयी..”

“हो, जेव्हा बाळ नुकतंच जन्माला येतं तसं जागं असताना त्याच्या डोळ्याची उघडझाप, म्हणजे डोळे उघडणे आणि मिटणे, उघडणे -मिटणे  या क्रिया तो आत्माच आतमध्ये जणू एखाद्या दोरीच्या साहाय्याने करतो.८  शिवाय आपल्याला कुठे लागलं, खरचटलं आणि मग आपण त्या भागाला औषध लावलं तर तो भाग दुरुस्त करणे, जखम भरून काढणे याची काळजी सुद्धा आपला आत्माच घेतो.९ कारण शरीर हे एक घर असेल तर या घराचा घरमालक जशी काळजी घेईल तसा आपला आत्मा शरीराची काळजी घेतो. शरीर तंदुरुस्त राहील, वाढत राहील याची काळजी घेतो. शिवाय हा आत्मा एखाद्या लहान मुलाप्रमाणे स्वतः ला आवडणाऱ्या गोष्टी जवळ आणणे आणि नकोशा गोष्टी लांब ठेवणे हे काम शरीराकडून करून घेतो. एखादा लहान मुलगा जसे एका बॉल ने दुसरा बॉल उडवेल तसे हा आत्मा मन आणि साऱ्या शरीराचा वापर करून हव्या त्या गोष्टी मिळवतो. १० “

“एखादे उदाहरण दे रे विक्रमा..  “

 “म्हणजे बघ वेताळा घरात आपल्या आवडीचा पदार्थ आणला चॉकलेट, वडापाव किंवा पिझ्झा जे काही अतिशय आवडीचं असेल ते.. तर तो घरात आणलेला पदार्थ हा आत्मा डोळ्यांच्या खिडक्यां मधून पाहतो, नाकाच्या खिडक्यां मधून वास घेतो असा दोन खिडक्यांमधून डोकावल्यावर या आत्म्याला आठवतं की अरे हा वडापाव आहे, चॉकलेट आहे किंवा आणखी काय आहे आणि आपल्या अतिशय म्हणजे अति आवडीचा आहे आणि या आवडीमुळे हा आत्मा जिभेला पाणी सोडायला भाग पाडतो. म्हणजे डोळे, नाक आणि जीभ या तिन्ही ज्ञानेंद्रियांना किंवा sense organs ना हा आत्मा कामाला लावतो. मग हा आत्मा मनाला आज्ञा देतो कि चला हा वडापाव घ्या आणि खा. मग मन पायांना तिकडे जायला लावते. तिथे हात तो वडापाव उचलतात. तोंड उघडले जाते आणि हा वडापाव खाल्ला जातो. जीभ हि त्या पदार्थाचा मनसोक्त आस्वाद त्या आत्म्याला घेऊन देते.  सगळे शेवटी या आतल्या आत्म्याची आवड म्हणूनच होते. आवड नसेल तर यातले काहीच होणार नाही. जसं खाण्याचं तसंच पिण्याचं, फिरण्याचं, आवडीच्या माणसांचं, जागांचं.. टिश्श्यू पेपर जसा पाण्याला शोषून घेतो तसं आपला आत्मा त्याने घेतलेले सगळे अनुभव शोषून साठवून ठेवतो आपल्या मेंदूमध्ये.  हवं तेव्हा तो अनुभव मेंदूमधून उघडून घेतो आणि पुन्हा पुन्हा आनंद घेतो.. त्याच प्रमाणे नको असलेले अनुभव, माणसे, जागा, पदार्थ सगळे साठवून ठेवतो आणि तो अनुभव किंवा माणूस, जागा दिसणार म्हटलं कि आत्मा तिकडून दुसरीकडे जाऊ पाहतो, टाळाटाळ करतो..नको असलेले टीव्ही चॅनल जसे आपण बदलतो तसे तो आत्मा ते नकोसे अनुभव काहीही करून टाळतो निदान तसा प्रयत्न शरीराकडून, मनाकडून करून घेतो   “

“हो आणि माझ्या सारख्या वेताळ आत्म्यालाही तुझ्याशी बोलण्यासाठी या मेलेल्या शरीरात घुसूनच तुझ्याशी बोलावं लागतं.. या आत्म्याचे सर्व गुण सारांशात पुन्हा थोडक्यात सांगशील? हो आणि प्रशस्तपादांनी सांगितलेच सांग.. जास्तीचे नको.. “

“हो वैशेषिक दर्शनात कणादांनी दिलेल्या  आत्मलिंगाधिकार वचनाच्या आधारे आत्म्याचे पुढील गुण सांगता येतात: बुद्धि(Intellect ), सुख(Pleasure ), दु:ख(Pain ), इच्छा(Desire ), द्वेष(Hate ), प्रयत्न(Effort ), धर्म(Virtue), अधर्म(Vice),संस्कार(Force ), संख्या(Number ), परिमाण (Dimensionality ), वेगळेपणा(Uniqueness), जुळणे(Join with another) आणि वेगळे होणे(separate from another). ११ थोडक्यात सांगायचं झालं तर काही करण्याची बुद्धी होणे, आनंद वाटणे, दुःख होणे, इच्छा होणे, राग येणे, प्रयत्न करणे, चांगले वागणे/धर्माचरण , वाईट वागणे, दुसऱ्याला काही करायला भाग पाडणे-  तसा हट्ट करणे, मोजता येणे, ओळखू येणे, दुसऱ्याला जाऊन मिळणे, दुसऱ्या पासून वेगळे होणे हे सर्वकाही आपला आत्माच करतो आणि त्यानुसार शरीराला आणि मनाला वागायला भाग पाडतो. या दुसऱ्याला मिळण्याच्या आणि दूर जाण्याच्या गुणात दुसरी वस्तू, जागा, माणूस, पक्षी, गाणं, देव, दानव असं काहीही येऊ शकतं. म्हणजे वस्तू आवडणे-न आवडणे , माणसाशी मैत्री होणे – शत्रुत्व होणे-तिरस्कार करणे  याही गोष्टी जुळणे -वेगळे होणे यात मोडतात. “

“विक्रमा एवढे आत्म्याबद्दल सांगितलेस, तर मग मन काय करते ते सांगितले नाहीस. नवीन संशोधनानंतर तर शरीरातल्या प्रत्येक पेशीला मन असते म्हणतात. मग शरीरातल्या या लाखो -करोडो पेशींचा, त्यांच्या मनाचा व्यवहार कसा चालतो? त्यानुसार शरीर कसे चालते हे काहीच सांगितले नाहीस. मुख्य म्हणजे हे आत्मा आणि मनाची जोडी आजूबाजूच्या परिसराला त्यातल्या वस्तूंना कसे समजून घेते, त्यांच्यातील स्थायू (solids), द्रव(liquid), वायू (Gas) इत्यादी फरक कसा करते अश्या साध्या गोष्टी तू कधीच सांगितल्या नाहीस. आधी त्या सांग आणि मग आपण अवघड फिजिक्स कडे जाऊ. येतो मी विक्रमा चाललो मी वेताळ लोकात परत.. हा हा हा “

(क्रमश 🙂

============================================================

१[तस्यसौक्ष्म्यादप्रत्यक्षत्वेसति करणैःशब्दाद्युपलब्ध्यनुमितैःश्रोत्रादिभिःसमधिगमःक्रियते । वास्यादीनाम्करणानाम्कर्तृप्रयोज्यत्वदर्शनात् शब्दादिषुप्रसिद्ध्याचप्रसाधकोऽनुमीयते ।
In as much as it is extremely subtle in its character, and as such imperceptible, its cognition is brought about by means of the organs of hearing etc, as inferred from the perception of sound etc, – aided by the fact of such instruments as the axe and the like being always operated by a doer or agent.]

२[६.४: ६९नशरीरेन्द्रियमनसामज्ञत्वात् ।

३[नशरीरस्यचैतन्यम्घटादिवद्भूतकार्यत्वात्मृतेचासम्भवात् ।

Consciousness cannot belong to the body as it is a material product like the jar; and also as no consciousness is found in the dead bodies.]

४[नेन्द्रियाणाम्करणत्वातुपहतेषुविषयासान्निध्येचानुस्मृतिदर्शनात्।

Nor can consciousness belong to the sense-organs, because these are mere instruments, and also because we have remembrances of objects even after the sense organ has been destroyed, and even when the object is not in contact with the organ.]

५[६.४: ६९नापिमनसःकरणान्तरानपेक्षित्वेयुगपदालोचनस्मृतिप्रसङ्गात् स्वयम्करणभावाच्च ।

Nor can it belong to mind, because if the mind be regarded as functioning independently of other organs, then we would have perception and remembrance simultaneously presenting themselves (and if the mind be regarded as functioning through the other organs, then it would be the same as ‘Atma’); and also because the mind itself is a mere instrument.]

६[ परिशेषादात्मकार्यत्वात्तेनात्मासमधिगम्यतेशरीरसमवायिनीभ्याम्चहिताहितप्राप्तिपरिहारयोग्याभ्याम्प्रवृत्तिनिवृत्तिभ्याम्

रथकर्मणासारथिवत्प्रयत्नवान्विग्रहस्याधिष्ठातानुमीयतेप्राणादिभिश्चेति ।
And thus the only way thing to which the consciousness could belong is the self, which thus is cognized by the consciousness. And from the motion of the chariot we infer the existence of an intelligent guiding agent in the shape of the charioteer, so also we infer an intelligent guiding agent for the body, from the activity and cessation from the activity appearing in the body, which have the capacity of acquiring the desirable and avoiding the undesirable object. The intelligent agent is also inferred from the actions of breathing etc.]

७[६.४: ६९कथम्शरीरपरिगृहीते वायौविकृतकर्मदर्शनाद्भस्त्राध्मापयितेव

“How?” When we perceive a variegated functioning of the air contained in the body (we infer the existence of the guiding agent) who act like the blower of the windpipe.]

८[निमेषोन्मेषकर्मणानियतेनदारुयन्त्रप्रयोक्तेव

From the regular action of winking up and down, we infer the existence of the agent who would be like the puller of a pulley.]

९[देहस्यवृद्धिक्षतभग्नसंरोहणादिनिमित्तत्वात् गृहपतिरिव

From the fact of the wounds of the body being healed up, we infer the existence of the agent who would be like the master of the body repairing it.]

१०[६.४: ७० अभिमतविषयग्राहककरणसम्बन्धनिमित्तेनमनह्कर्मणागृहकोणेषुपेलकप्रेरकैव दारकः

From the action of the mind towards the contact of the sense-organs apprehending desirable objects, we infer the existence of an agent who would be like the boy in a corner of the house throwing a ball (to another ball stuck in the ground)]

११[६.४: ७०तस्यगुणाःबुद्धिसुखदुह्खेच्छाद्वेषप्रयत्नधर्माधर्मसंस्कारसंख्यापरिमाणपृथक्त्वसम्योगविभागाः।

The qualities of the self are, these: Intelligence, Pleasure, Pain, Desire, Aversion, Effort, Virtue, Vice, Faculty, Number, Dimension, Separateness, Conjunction and Disjunction.]